بسم الله الرحمن الرحیم
به نام خداوندی که رحمت عامّش شامل همه و رحمت خاصّش از آن مؤمنین است.
وَالصَّافَّاتِ صَفًّا ﴿١﴾ فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا ﴿٢﴾ فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا ﴿٣﴾
سوگند به صف بستگان، صفّی (1) و سوگند به نهی کنندگان که به سختی طرد میکنند (2) و سوگند به تلاوت کنندگان ذکر (3)
باید توجه داشت از ابتدای قرآن تا به اینجا هیچ سوره ای با سوگند آغاز نشده، و این اولین سوره است. سوگند خوردن خدا، هم اثبات میکند چیزی که به آن سوگند خورده شده پر اهمیت و شریف است، و هم امری را که برایش سوگند خورده تأکید میکند. علامه می فرماید: هر سه طایفه یعنی، صافات و زاجرات و تالیات سه طایفه از ملائکه هستند، که مأمور نازل کردن وحی هستند، و راه این کار را، از مداخله شیطان ها ایمن میکنند، و آن را به پیغمبران و یا خصوص پیامبر اسلام محمد (ص) میخوانند. پس معنای آیات مورد بحث این میشود که، سوگند میخورم به فرشتگانی که در سر راه وحی صف بسته اند، و سپس به فرشتگانی که شیطانها را از این که در کار وحی مداخله و دست اندازی کنند زجر می دهند، و سپس به فرشتگانی که وحی را بر پیغمبر میخوانند.
سؤال: قرآن کریم تنها نزول وحی را به جبرئیل نسبت داده، و فرموده: [کسی که دشمن جبرئیل است باید بداند که او قرآن را به اذن خدا بر قلب تو نازل کرده، (بقره/97)].
پاسخ: ملائکه صافات و زاجرات و تالیات، اعوان جبرئل هستند، پس اگر بگوییم این سه طایفه وحی را نازل میکنند، باز در حقیقت جبرئیل نازل کرده، همچنان که خود قرآن در جای دیگر فرموده: [قرآن در صحیفه هایی مورد احترام، و بلند پایه، و پاک، و به دست سفیرانی بزرگوار، و نیک سرشت نازل شد، (عبس/16)]. پس این که یک جا وحی را تنها به جبرئیل نسبت می دهد، و در مواردی دیگر به جماعاتی از ملائکه، منافات ندارد و نظیر این است که یک جا قبض ارواح را به خصوص ملک الموت نسبت میدهد، و میفرماید: [بگو شما را ملک الموت قبض روح میکند، که موکل بر شما است، (سجده/11)]، و در جایی دیگر به فرشتگانی فرستاده از ناحیه خودش نسبت می دهد، و میفرماید: [تا آن که مرگ یکی از شما برسد، و فرستادگان ما روح او را قبض کنند، (انعام/61)] و این بدان جهت است که اینها اعوان ملک الموت، و ملک الموت رییس ایشان است.[1]
إِنَّ إِلَـٰهَكُمْ لَوَاحِدٌ ﴿٤﴾ رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ ﴿٥﴾
که قطعاً معبود شما یگانه است (4) پروردگار آسمانها و زمین و آن چه بین آنهاست و پروردگار مشرق هاست (5)
خطاب در این جمله به عموم مردم است: و سوگندهایی که خورده شده، بر سر همین جمله بود، می خواست بفرماید: که به طور قطع معبود همه ی شما یکی است، و او آن کسی است که پروردگار آسمانها و زمین و هر آن چه در میان آنهاست، میباشد. چون کسی که به تنهایی مدیر و مدبر و ربّ امور عالم باشد، او معبود به حق در همه ی عوالم است. و چگونه نباشد؟ در حالی که او، برای این که وحی خود را به پیامبرش برساند، در آسمانها تصرف میکند، و در ساکنان آسمان حکم میراند، و ملائکه صافات در بین آسمان و زمین که محل رخنه ی شیطا نهاست، صف میبندند، و آنها را از مداخله ی در کار وحی طرد میکنند، و اینها گوشه ای از تصرف او در آسمانها و زمین، و هم در شیطان هاست. و آن فرشتگان، وحی را بر پیغمبر وی تلاوت میکنند، که باز این تدبیر امر بندگان است، چون وحی الهی برای مردم و هدایت و تربیت آنان است، حالا چه زیر بار آن بروند، و چه نروند، به هر حال در وحی به تنهایی، هم تصرف در عالم آسمانها است، و هم تصرف در زمین و موجودات بین آن دو، پس معلوم میشود، خدا به تنهایی ربّ تمامی عالم، و مدبر امور آن است. و امّا کلمه «مشارق» نقطه هایی از افق است که خورشید در فصول چهارگانه از آن نقطه ها سرمی زند.[2]
إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ ﴿٦﴾ وَحِفْظًا مِّن كُلِّ شَيْطَانٍ مَّارِدٍ ﴿٧﴾
ما آسمان نزدیکتر را به ستارگان آراستیم (6) و از هر شیطان سرکشی محفوظ داشتیم (7)
جالب این که می فرماید: آسمان پایین را با کواکب تزیین کردیم، در حالی که فرضیه ای که در آن زمان بر افکار و دانشمندان حاکم بود، میگفت: فقط آسمان بالا آسمان ستارگان است، (طبق فرضیه بطلمیوس). ولی چنان که می دانیم بطلان این فرضیه اثبات شده است، و عدم پیروی قرآن از فرضیه نادرست مشهور آن زمان، خود معجزه زنده ای از این کتاب آسمانی است. و نکته جالب دیگر این که، از نظر علم امروز مسلم است که چشمک زدن زیبای ستارگان به خاطر قشر هوایی است که اطراف زمین را فراگرفته و آنها را به این کار وامی دارد، و این با تعبیر السماء الدنیا (آسمان پایین) بسیار مناسب است، اما در بیرون جو زمین ستارگان خیره خیره نگاه میکنند و فاقد تلؤلؤ هستند. کلمه (مارد) کسی است که عاری از هرگونه خیر و برکت است. و منظور از شیطان، افراد شرور از جنیان است.
لَّا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَىٰ وَيُقْذَفُونَ مِن كُلِّ جَانِبٍ ﴿٨﴾ دُحُورًا ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ ﴿٩﴾ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ ﴿١٠﴾
[به طوری که] نمی توانند به (سخن) ساکنان عالم بالا گوش فرادهند، و از هر سویی پرتاب می شوند (8) به شدت به عقب رانده می شوند، و برایشان عذابی پیوسته است (9) مگر کسی [از سخن بالاییان] چیزی برباید که شهابی سوراخ کننده دنبالش میکند (10)
میفرماید: آن شیاطین از نزدیک شدن به ملاء اعلی ممنوع هستند تا نتوانند به گفتگوی ملائکه مکرمی که ساکنین آسمان های بالا هستند گوش دهند، و از اخبار غیبی مانند حوادثی که بعدها در زمین رخ میدهد و اسرار پنهانی اطلاع پیدا کنند، به همین دلیل از هر طرف مورد هدف تیرها قرار می گیرند، در حالی که به شدت به عقب رانده میشوند، و عذابی واجب یا دایم دارند، که هرگز از ایشان جدا شدنی نیست. پس کسی از جنّ نمیتواند به اخبار غیبیه که در آسمان دنیا بین ملائک ردّ و بدل میشود، اطلاع یابد، مگر به طور قاچاقی، که در این صورت مورد تعقیب شهاب ثاقب واقع می شود، تیر شهابی که هرگز از هدف خطا نمی رود. علّامه در توضیح آیات فوق می فرماید: این بیاناتی که در کلام خدای تعالی دیده میشود، از باب مثالهایی است که به منظور تصویر حقایق خارج از حسّ زده شده، تا در فهم بشر جای گیرد، هم چنان که خدای تعال میفرماید: [اینها همه مثالهایی است که ما برای مردم می زنیم، و این مثلها را فقط مردم عاقل میفهمند، (عنکبوت/43)]، و این گونه مثالها در کلام خدای تعالی بسیار است، مانند عرش، کرسی، قلم، لوح و کتاب و… بر این اساس مراد از آسمانی که ملائکه در آن منزل دارند، عالمی ملکوت است که برتر از عالم مُلک و حسّ است، همان طور که آسمان محسوس ما با اجرامی که در آن هست عالیتر از زمین است. و مراد از نزدیک شدن شیطانها به آسمان، و استراق سمع کردن، و به دنبالش هدف شهاب ها قرار گرفتن، این است که شیطانها میخواهند به عالم فرشتگان نزدیک شوند، و از اسرار خلقت و حوادث آینده با خبر شوند، یا این که میخواهند خود را به حق نزدیک کنند، و آن را با نیرنگهای خود باطل جلوه دهند. امّا ملائک ایشان را با نوری از ملکوت که شیطانها تاب تحمل آن را ندارند، دور می سازند، و حق را به طور صریح هویدا می سازند، تا همه حق را حق و باطل را باطل ببینند.[3]
فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَم مَّنْ خَلَقْنَا ۚ إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِينٍ لَّازِبٍ ﴿١١﴾ بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ ﴿١٢﴾ وَإِذَا ذُكِّرُوا لَا يَذْكُرُونَ ﴿١٣﴾
پس از [مشرکان] بپرس: آیا آنها از لحاظ آفرینش سخت ترند یا کسانی که خلق کرده ایم؟ آنها را از گلی چسبنده پدید آوردیم (11) بلکه تو تعجب می کنی و آنها استهزا می کنند (12) و چون به آنها پند داده شوند پند نمی گیرند (13)
وقتی خدای سبحان ربّ آسمانها و زمین و موجودات بین آن دو و ملائکه هست، تو ای رسول گرامی من! از ایشان نظر خواهی کن، و بپرس آیا خلقت ایشان مهمتر و بزرگتر است، یا خلقت آسمانها و زمین و ملائک؟ آن وقت متوجه خواهند شد، که خلقت آنها ضعیفتر و ناچیزتر از خلقت موجودات دیگر است، چون خلقت ایشان از یک گِل چسبنده بود و معلوم است که این گِل چسبنده ناچیز نمی تواند ما را عاجز سازد. ای رسول ما! بلکه تو از تکذیب ایشان تعجب میکنی، که آنها چگونه تو را با این که ایشان را به سوی حق دعوت میکنی، تکذیبت می کنند. تازه وقتی تعجب میکنی تو را مسخره میکنند، و وقتی به وسیله ی آیاتی که بر توحید و دین حق دلالت میکند، تذکر داده می شوند، باز متذکر نگشته و بیدار نمیشوند.[4]
وَإِذَا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ ﴿١٤﴾ وَقَالُوا إِنْ هَـٰذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴿١٥﴾
و چون آیتی ببینند آن را به مسخره می گیرند (14) و گویند: این جز سحری آشکار نیست (15)
عناد و لجاجت کار انسان را به جایی می کشاند که حتی وقتی معجزه ای از معجزات تو را نیز می بینند، نه تنها به سخریّه و استهزا می پردازند، بلکه دیگران را نیز به مسخره کردن وا میدارند. آنها میگویند: «این» فقط سحر آشکاری است و نه چیز دیگری. تعبیر آنها به «این» به منظور تحقیر و بی ارزش نشان دادن معجزات و آیات الهی است، و تعبیر به سحر به خاطر این بوده که از یک سو اعمال خارق العاده پیامبر اسلام (مثل، شق القمر، قرآن) قابل انکار نبود، و از سوی دیگر نمی خواستند به عنوان معجزه دربرابر آن تسلیم شوند.[5]
أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ ﴿١٦﴾ أَوَآبَاؤُنَا الْأَوَّلُونَ ﴿١٧﴾
آیا چون ما مُردیم و خاک و استخوان هایی شدیم، به راستی دوباره زنده می شویم؟ (16) و آیا نیاکان ما (17)
این آیه حکایت انکار مشرکین نسبت به معاد است، چون در نظر مشرکین محال می آمد که انسان بمیرد، و بدنش متلاشی گردد، به صورت خاک و استخوان درآید، آنگاه دوباره به صورت اولش برگردد. و از این بالاتر این مسأله را در مورد زنده شدن نیاکان و اجداد که آثارشان به کلی محو شده، و به جز داستانها از ایشان باقی نمانده، بعیدتر می دانستند[6].
قُلْ نَعَمْ وَأَنتُمْ دَاخِرُونَ ﴿١٨﴾ فَإِنَّمَا هِيَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ فَإِذَا هُمْ يَنظُرُونَ ﴿١٩﴾
بگو: آری، و شما در حالی که خوار خواهید بود (18) پس آن تنها یک صیحه هست و بس، و به ناگاه همه ی آنها بنگرند (19)
در این آیه خدای تعالی پیامبر عزیز خود را دستور می دهد که بگو: بله، همه ی شما زنده خواهید شد، در حالی که خوار و بی مقدار و ذلیل خواهید بود، البته گمان نکنید زنده کردن شما و اجدادتان برای خدا مشکل است، بلکه تا دستور بدهد که «باش» بی درنگ اراده اش محقق میشود، به همین دلیل میفرماید: مسأله بعث یک بانگ و صیحه بیش نیست، که وقتی صادر شد، مردم ناگهان زنده شده، و هاج و واج نظر می کنند. همچنان که می فرماید: [غیب آسمانها و زمین از آن خداست، و مسأله ی قیامت نیست، مگر نظیر چشم بر هم زدن، و یا نزدیکتر از آن، که خدا بر هر کاری قادر است، (نحل/77)].[7]
وَقَالُوا يَا وَيْلَنَا هَـٰذَا يَوْمُ الدِّينِ﴿٢٠﴾ هَـٰذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِيكُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ﴿٢١﴾
و میگویند: وای برما! این روز جزاست (20) این همان روز داوری است که تکذیبش می کردید (21)
مشرکین بعد از زنده شدن، مبهوت و دهشت زده هستند، و همه در فکر آن هستند که آیا عالم قیامت را به خواب می بینند یا به بیداری؟ آن وقت متوجه می شوند که نه، خواب نیستند، و این همان روز بعث و روز جزاست، در واقع مشرکین چون به خاطر کفر و تکذیب شان، نگران مجازات و کیفر خود هستند، میگویند: ای وای بر ما، این روز جزاست، و نمی گویند: این روز قیامت است. این جاست که از ناحیه خدا خطاب میشود: آری، امروز همان روز جدا شدن حق از باطل است، روزی که به حکم خدا و قضای او بین حق و باطل، و مجرم و متقی، جدایی می افتد، و هر یک از دیگری متمایز میشود. همچنان که میفرماید: [وامتازو الیوم ایها المجرمون، هان ای مجرمین امروز جدا شوید (یس/59)][8]
احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ ﴿٢٢﴾ مِن دُونِ اللَّـهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَىٰ صِرَاطِ الْجَحِيمِ ﴿٢٣﴾
گردآورید ظالمان و همگنان شان و آن چه را پرستش میکردند (22) جز خدا، و به راه جهنم هدایت شان کنید (23)
در این هنگام به ملائکه امر میشود که ظالمان و همردیفان آنها و آن چه را، جز خدای تعالی، می پرستیدند، جمع کنید و به سوی راه دوزخ هدایت کنید. منظور از (الذین ظلموا) مشرکین هستند که ظلم صفت آنها شده، نه آنهایی که گاهی مرتکب ظلم می شوند. و منظور از (ازواجهم) همنشین های شیطانی ایشان هستند، به حکم آیه ی: [کسی که از یاد خدای رحمان چشم بپوشد، شیطانی بر او بگماریم که همواره همنشین او باشد- تا آنجا که می فرماید- تا آن که نزد ما آید، آن وقت می گوید: ای کاش بین من و تو به قدر فاصله مغرب و مشرق فاصله بود، که چه بد قرینی بودی (زخرف/38)]، کسانی که از یاد خدا گریزانند قرینی از شیطان دارند. و منظور از این که فرموده: ایشان را به سوی صراط جحیم هدایت کنید، این است که ایشان را به سوی جهنم ببرید، و در جهنم بیفکنید، چون کلمه هدایت همه جا به معنای راهنمایی نیست، بلکه گاهی به معنای رساندن به هدف و مقصد است. در تفسیر مجمع البیان گفته: این تعبیر از این جهت است که کفار هم مانند دیگران لیاقت و استعداد آن را داشتند که به سوی بهشت هدایت شوند، خدا هم جز هدایت، کاری ندارد، ولی خود آنها کارهایی کردند که هدایت خدایشان هدایت به سوی دوزخ شود، و این تعبیر نظیر تعبیری است که در آیهی: [فبشرهم بعذاب الیم، پس به عذاب دردناک بشارتشان بده] آمده، چون در این آیه نیز خود کفار بشارت خدای را مبدل به بشارت به سوی عذاب کردند.[9]
وَقِفُوهُمْ ۖإِنَّهُم مَّسْئُولُونَ﴿٢٤﴾ مَا لَكُمْ لَا تَنَاصَرُونَ﴿٢٥﴾ بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ ﴿٢٦﴾
و آنها را نگه دارید که بازخواست خواهند شد (24) شما را چه شده است که یکدیگر را یاری نمی کنید (25) بلکه امروز آنها تسلیم شدگانند (26)
در سر راه جهنم ایشان را نگه میدارند تا بازخواست شوند که، چرا از حق و عمل صالح روگردان شدند؟ مشرکان در دنیا به اعتبار پشت گرمی به یاران و کمک کاران خود و نیز تکبر و پلنگ دماغی از حق روگردان می شدند، لذا در راه جهنم از آنها پرسیده میشود، چرا امروز یکدیگر را یاری نمی دهید، همان طور که در دنیا پشتیبان یکدیگر بودید؟ چرا از اطاعت حق سرپیچی نمی کنید، همان طور که در دنیا می کردید؟ سپس در آیه بعدی میفرماید: آخر ایشان امروز تسلیم شدند، و دیگر کبری برایشان نمانده، تا تکبر کنند.[10]
وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ يَتَسَاءَلُونَ ﴿٢٧﴾ قَالُوا إِنَّكُمْ كُنتُمْ تَأْتُونَنَا عَنِ الْيَمِينِ ﴿٢٨﴾ قَالُوا بَل لَّمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ ﴿٢٩﴾ وَمَا كَانَ لَنَا عَلَيْكُم مِّن سُلْطَانٍ ۖ بَلْ كُنتُمْ قَوْمًا طَاغِينَ ﴿٣٠﴾ فَحَقَّ عَلَيْنَا قَوْلُ رَبِّنَا ۖ إِنَّا لَذَائِقُونَ ﴿٣١﴾ فَأَغْوَيْنَاكُمْ إِنَّا كُنَّا غَاوِينَ ﴿٣٢﴾
و روی به یکدیگر کنند و از هم بپرسند (27) گویند: شما که از در نیک خواهی به سراغ ما می آمدید (28) میگویند: نه، بلکه شما مؤمن نبودید (29) و ما بر شما هیچ تسلطی نبود، بلکه شما خود مردمی طغیانگر بودید (30) پس وعده ی پروردگارمان بر ما محقق شد و اکنون باید آن را بچشیم (31) پس شما را گمراه کردیم، زیرا خودمان نیز گمراه بودیم (32)
آیات شریفه حکایت بگو مگوی پیروان و رهبران ضلالت است، که در روز قیامت با یکدیگر دارند، نخست پیروان به رهبران خود اعتراض میکنند: که شما آن چه را که به ما م یگفتید عنوان خیر و سعادت به آن میدادید، و در نتیجه بین ما و سعادت واقعیمان حایل میشدید، و ما گمراه شدیم. امّا رهبران آنها میگویند: نه، ما تقصیری نداریم، بلکه خود شما ایمان نداشتید، نه این که ما ایمانی را که داشتید از شما گرفتیم. تازه به فرضی هم که شما ایمان داشته اید، ما به زور ایمان شما را از شما سلب نکردیم، علاوه بر این که اصلا سلطنت و قدرتی که سردمداران دنیا بدست می آورند، به دست همین پیروان برایشان فراهم میشود، پس این خود پیروان و ملتها هستند، که یک سلطان را بر خود مسلط میسازند. امّا سبب اصلی بدبختی و گمراهی شما این بود که شما مردمی طاغی بودید، همانطور که ما هم مردمی پلنگ دماغ و طاغی بودیم، پس ما و شما هر دو دست به دست هم دادیم، و یکدیگر را بدبخت نموده، راه هدایت را رها کرده، راه ضلالت را پیمودیم، و عذاب خدا را بر خود حتمی ساختیم. پس اکنون فرمان پروردگارمان بر همه ی ما مسلم شده و ما عذاب را حتما خواهیم چشید. امّا علت این که ما توانستیم شما را گمراه کنیم، این است که شما سرکش شدید، پس گمراهی گریبانتان را گرفت، هر چند این گمراهی به دست ما گریبان شما را گرفت، ولکن ما شما را مجبور به آن نکردیم، بلکه خود شما ما را پیروی کردید، و در اثر اتصالتان به ما صفت ما هم به شما سرایت کرد، و گمراهی ما به شما هم رسید. خلاصه آن که شما مجبور نبودید، و اختیار از شما سلب نشده بود، بلکه از همان اولین قدمی که به سوی هلاکت برداشتید، تا به آخر که در هلاکت افتادید، همه جا اختیار داشتید.[11]
[2]– المیزان، ج 17، ص 193- 192
[10] – همان، ج17، ص209-208