بسم الله الرحمن الرحیم
به نام خداوندی که رحمت عامّش شامل همه و رحمت خاصّش از آن مؤمنين است.
إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَ‌سُولُ اللَّـهِۗ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَ‌سُولُهُ وَاللَّـهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ ﴿١﴾
هنگامی که منافقان نزد تو می آيند، می گويند ما شهادت می دهيم که تو حتما رسول خدايی، و خدا میداند که تو قطعا رسول او هستی، اما خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغگو هستند (١)
در واقع مهمترين نشانهی منافق اين است که ظاهر و باطنش دوگانه است، اظهار ايمان می کند در حالی که در دلش مطلقا از ايمان خبری نيست .اينجا بايد به نکته ای توجه شود و آن اين است که صدق و کذب دو گونه است: اول، کذب و صدق خبری، گوينده چيزی را می گويد که اگر با خارج مطابقت نداشته باشد، کذب است و اما اگر مطابقت داشته باشد، صدق است .دوم، کذب و صدق مُخبری، گوينده چيزی را می گويد که با خارج مطابقت دارد اما خودش به آن اعتقاد ندارد، در اين صورت کذب است، و يا اعتقاد دارد، که اين صدق است. و کذب منافقين، از نوع دوم است يعنی به واقعيت نبوت پيامبر(ص) خبر می دهند اما به آن اعتقادی ندارند. خدا در آيه برای اين که قرينه ای روشن بر کاذب بودن منافقين بدهد می فرمايد: که ما گواهی می دهيم که حتما تو رسول خدايی و منافقين دروغگو هستند هرچند که گفتار آنها در مورد رسالت آنجناب (ص) صادق و درست است.
اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّـهِۚ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿٢﴾
سوگندهای خود را سپری گرفته اند، و از راه خدا بازداشته اند، به راستی آنها بد عمل می کنند (٢)
يعنی منافقين با سوگندهای دروغين، خود را حفظ می کنند و چهره ی واقعي شان را پنهان می دارند در حالی که از راه خدا اعراض نموده و با انواع حيله ها و مقدس مأبی ها امور را وارونه و فاسد می سازند و عواطف مردم را به خود جلب می سازند و به اين وسيله مردم را از دين خدا برمی گردانند. در انتها قبح و زشتی اعمال منافقين را بیان می نماید.
ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُ‌وا فَطُبِعَ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ ﴿٣﴾
اين بدان سبب است که آنها ايمان آوردند، سپسکافر شدند در نتیجه بر دلهای شان مُهر زده شد، از اين رو آنها نمی فهمند (٣)
منظور از اين که فرمود ايمان آوردند همان شهادت زبانی به يگانگی خدا و رسالت رسول خدا (ص) است، که سپس در باطن دل از ايمان به خدا کافر شدند، البته بعيد هم نيست که در بين منافقین کسانی بوده باشند که ايمان اوليه شان حقيقی و جدی بوده، ولی بعد از اين برگشته باشند، و اين ارتداد خود را از مؤمنين پنهان نموده، در باطن به منافقین پيوسته باشند. و آيه می تواند ناظر به هر دو باشد. نتيجه ی چنين رفتاری اين شد که، خدا بر دل آنها مُهر زد تا حقیقت را درک نکنند. همين که دل به حالتی درآيد که ديگر پذيرای حق نباشد و از آن پيروی نکند تابع هوای نفس میشود، که اين به معنای مُهر خوردن بر دل است، که مجازات خدا در مقابل اعمال زشت شان میباشد، در اين صورت نه می فهمند و نه می شنوند و نه علم پيدا می کنند (توبه/٨٧ و 93 ، اعراف/١٠٠)
وَإِذَا رَ‌أَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْۖ وَإِن يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْۖ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌۖ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْۚ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْ‌هُمْۚ قَاتَلَهُمُ اللَّـهُۖ أَنَّىٰ يُؤْفَكُونَ ﴿٤﴾
هنگامی که آنها را ببينی ظاهرشان تو را به شگفت می آورد و اگر سخن بگويند به سخنان شان گوش فرا می دهی. گويی آنها چوب های خشکی هستند که بر ديوار تکيه داده شده اند [ريشه ندارند] هر فريادی را بر زيان خويش می پندارند، آنها دشمنند، از ايشان برحذر باش، خدا آنها را بکشد چگونه از حق منحرف می شوند؟ (۴)
يعنی منافقین، ظاهری فريبنده و آراسته دارند به طوری که هرکس با آنها برخورد کند از ظاهر آنها خوشش می آيد و از سخنان فصيح و شمرده آنها لذت می برد، و دوست میدارد به آن گوش بدهد. سپس در مذمت منافقین می فرمايد: به خاطر نداشتن باطنی مطابق ظاهر، در مثل مانند چوبی هستند که به چيزی تکيه داشته باشد و اشباحی بدون روحند، همانطور که آن چوب نه خيری دارد، و نه فايده ای، اينها هم همين طور هستند چون فهم ندارند. و چون منافقین در باطن خود کفر پنهان دارند، و آن را از مؤمنين پوشيده نگه میدارند، عمری را با ترس و دلهره و وحشت به سر می برند که مبادا مردم به باطن شان پی ببرند، از اين رو هر فريادی که می شنوند خيال میکنند عليه ايشان است. سپس هشدار می دهد که ايشان در دشمنی با شما مسلمانان به حد کاملند، برای اين که بدترین دشمن انسان آن کسی است که واقعا دشمن باشد، و آدمی او را دوست خود بپندار. و سرانجام آنان را نفرین و تحقیر می کند که خدا آنها را بکشد و در نهايت تعجب شنونده را برمی انگيزد، که چگونه از حق روی برمی گردانند و تحمل اين همه خفت و ترس و سوء ظن را می کنند.؟
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَ‌سُولُ اللَّـهِ لَوَّوْا رُ‌ءُوسَهُمْ وَرَ‌أَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُم مُّسْتَكْبِرُ‌ونَ ﴿٥﴾
و چون به آنها گفته شود بيايید تا رسول خدا (ص) برای شما آمرزش بخواهد سرهای خود را برمی گردانند، و می بينی که آنها متکبرانه روی برمی تابند(۵)
وقتی فسق و خيانت آنها برملا میشود و به آنان پيشنهاد میشود که بيايید تا پيامبر برای شما طلب آمرزش کند، سرپيچی میکنند و به اين ترتیب، خوی تکبر و غرور مانع میشود تا بتوانند از فرصت های توبه بهره برداری کنند، چون قلباً تمايلی به استغفار ندارند.
سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْ‌تَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن يَغْفِرَ اللَّـهُ لَهُمْۚ إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ﴿٦﴾
برای آنها يکسان است، چه برايشان آمرزش بخواهی يا برايشان آمرزش نخواهی، خدا هرگز آنها را نمی آمرزد، مسلما خدا مردم فاسق را هدایت نمیکند.(۶)
يعنی چون زمینه ی آمرزش در آنها نيست و برایشان فرق نمیکند که برای آنها استغفار کنی يا نکنی، پس خدا آنها را نمی آمرزد، و علتش اين است که آمرزش، خود نوعی هدایت به سوی سعادت و بهشت است، و منافقین فاسقند، و از طریق عبودیت خارج شده‌اند، چون در نهان خود کفر پنهان کرده‌اند، و خدا بر دلهای شان مُهر زده، و سنت خدا بر اين است که مردم فاسق را هرگز هدایت نمیکند.
هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنفِقُوا عَلَىٰ مَنْ عِندَ رَ‌سُولِ اللَّـهِ حَتَّىٰ يَنفَضُّواۗ وَلِلَّـهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضِ وَلَـٰكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ ﴿٧﴾
آنها همان کسانی هستند که می گويند: به کسانی که نزد رسول خدايند انفاق نکنيد تا پراکنده شوند در حالی که گنج های آسمانها و زمین از آن خداست ولی منافقان درنمی يابند (٧)
ازکارهای زشت منافقین يکی اين بود که می گفتند: مال خودتان را به مؤمنين فقيری که دور پيامبر (ص) را گرفتند تا ياريش کنند و اهدافش را به کرسی بنشانند، انفاق نکنيد؛ زيرا وقتی شما کمک نکرديد آنها از اطرافش متفرق شده و ديگر نمی توانند بر ما حکومت کنند، اما اين بدبخت ها نمیدانند که خدا برای پيش برد دين خود احتياجی به اين کمکها ندارد، زيرا تمامی خزانههای آسمان و زمین را مالک است و از آن، هر چه بخواهد به هر فردی انفاق میکند و می تواند مؤمنين فقير را غنی سازد، اما او دوست دارد مؤمنين را با فقر امتحان کند تا پاداشی کريم به آنها عنايت کند، اما منافقان اين حکمت را نفهميده و همين طور نمیفهمند که خود، مالک هيچ چيزی نيستند و هرچه دارند از آن خداوند است.
يَقُولُونَ لَئِن رَّ‌جَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِ‌جَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّۚ وَلِلَّـهِ الْعِزَّةُ وَلِرَ‌سُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَـٰكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ ﴿٨﴾
آنها می گويند: اگر به مدينه برگرديم، قطعا عزيزتر، ذلیل تر را از آنجا بيرون خواهد کرد، در حالی که عزت از آن خدا و رسول و مؤمنان است، ولی منافقان نمی دانند (٨)
اين آيات درباره عبدالله بن أبی منافق، و همفکرانش نازل شده، اين شخص از گروه انصار بود که همراه با پيامبر برای جنگ به خارج مدينه رفته بودند. منظورش از آن کس که عزیزتر است، خودش بود، و ذلیل تر، رسول خدا (ص) بود. که می خواست با اين سخن خود، رسول خدا را تهدید کند به اين که بعد از مراجعت به مدينه، آنجناب را از آنجا خارج خواهدکرد. در حالی که نمی دانند عزت، تنها خاص خدا و رسولش و مؤمنين است، و در نتيجه برای باقی مانده ی افراد چيزی به جز ذلت باقی نمی ماند، اما منافقین اين را نمیدانند. به اين ترتیب هم، برای منافقین ذلت را اثبات میکند و هم جهل و نادانی را. اما چرا منافقین خطرناکتر ازکفارند؟ چون در درون جامعه ی مسلمانان زندگی میکنند و از تمام اسرار باخبرند، و در هر لباسی هستند، پس شناخت آنها مشکل است. بنابراین؛ درگيری مستقيم با آنها سخت است به علاوه با مؤمنين پيوندهای سببی و نسبی دارند، که همين مبارزه با آنها را پيچيده تر میکند و سرانجام اين که، ضربت شان غافلگیرانه و پنهانی است.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّـهِۚ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُ‌ونَ ﴿٩﴾
ای کسانی که ايمان آورده ايد! مبادا اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل سازد! هرکس چنين کند، پس آنها همان زيان کارانند(٩)
يکی از عوامل مهم نفاق، حب دنیا و علاقه مفرط به مال و فرزند است. اگر چه اولاد و اموال از نعمتهای الهی هستند، اما اگر مانع انسان شود و او را از ياد خدا غافل سازد، بزرگترین بلا محسوب میگردند. جالب اين است که فرمود: مال و اولاد شما را از يادخدا غافل نکند، و نفرمود: شما سرگرم مال و اولاد نشويد، تا بفهماند طبع مال واولاد اين است که، انسان را از ياد خدا غافل می سازد، مگرآن که مؤمنين به آنها علاقهی افراطی پيدا نکنند. در غير اين صورت مؤمنين نيز مانند سايرين شده و از زیانکاران خواهند شد و چيزی از اصل سرمایه آنها برايشان باقی نمی ماند.
وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَ‌زَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَ‌بِّ لَوْلَا أَخَّرْ‌تَنِي إِلَىٰ أَجَلٍ قَرِ‌يبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ ﴿١٠﴾
و از آنچه روزيتان کرده ايم انفاق کنید پيش از آن که مرگ يکی از شما، فرا رسد، پس بگويد: پروردگارا ! چرا مرگ مرا مدت کمی به تأخیر نيانداختی تا صدقه دهم و از شايستگان باشم (١٠)
اگر فرمود: از آنچه روزيتان داديم، برای اين است که بفهماند آنچه را انفاق می کنيد مال خودتان نيست، بلکه عطيه ای الهی است و منّتی است از جانب خدا که به شما تفضل کرده است. وقتی که انسان در آستانه ی مرگ قرار میگيرد و چشم برزخیاش باز میشود و پرده های غفلت کنار می رود، تقاضای بازگشت میکند آن هم به اندازه ای که بتواند مال خود را در راه خدا انفاق کند تا جبران گذشته را بکند، اما برای همين مدت مختصر نيز دست رد به سينه ی او زده میشود. از آيه به خوبی میتوان به تأثير عميق انفاق در صالح شدن انسان پی برد. باید توجه کرد انفاق يا واجب است مانند زکات و کفارات و يا مستحبی است، که اين آيه همه ی موارد را در برمی گيرد.
وَلَن يُؤَخِّرَ اللَّـهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَاۚ وَاللَّـهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿١١﴾
و خدا هرگز کسی را وقتی اجلش فرا رسيد به تأخیر نمی اندازد، و خدا بدانچه می کنید آگاه است (١١)
در واقع آيه آرزو کنندگان را مأيوس می کند که، اگر أجل فردی فرا برسد و نشانه های مرگش بيايد، ديگر لحظه ای تأخیر نمی افتد. و در آخر می فرمايد: که از خدا غافل نشويد و انفاق کنيد چون خدا به اعمال شما داناست و طبق اعمال شما جزا می دهد.