بسم الله الرحمن الرحیم
به نام خداوندى كه رحمت عامّش شامل همه و رحمت خاصّش از آن مؤمنين است.
إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ وَالْفَتْحُ ﴿١﴾
هنگامي که ياري خدا و پيروزي فرا برسد. (١)
بدون شك منظور از فتح در اینجا، فتح مكه است كه چنين بازتاب گسترده اى داشت، و به راستى فتح مكه، فصل نوينى در تاريخ اسلام گشود، چرا كه مركز اصلى شرك متلاشى شد، بتها از ميان رفت، اميد بت پرستان به ياس و نوميدى مبدل گشت، و موانعى كه بر سر راه ايمان مردم به اسلام وجود داشت، برچيده شد. به همين دليل فتح مكه را بايد مرحله تثبيت اسلام، و استقرار آن در جزيرة العرب، و سپس در جهان دانست، و لذا بعد از فتح مكه ديگر هيچ مقاومتى از ناحيه مشركان ديده نشد، و مردم از تمام نقاط جزيره براى پذيرش اسلام خدمت پيامبر (ص) مى آمدند.[1]
وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّـهِ أَفْوَاجًا ﴿٢﴾
و مردم را ببيني که گروه گروه داخل در دين خدا مي شوند. (٢)
در اين سوره نخست از نصرت الهى، و سپس فتح و پيروزى، و بعد نفوذ و گسترش اسلام، و ورود مردم دسته دسته در دين خدا سخن به ميان آمده، و اين هر سه علت و معلول يكديگرند، يعني تا نصرت و ياري الهي نباشد فتح و پيروزي نيست و تا فتح و پيروزي نباشد و موانع از سر راه برداشته نشود، مردم گروه گروه مسلمان نمي شوند. و از سوى ديگر نصرت الهى و پيروزى همه براى اين است كه هدف نهائى يعنى ورود مردم در دين خدا و هدايت همگانى صورت گيرد. [2]
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا ﴿٣﴾
پس به ستايش پروردگارت تسبيح گوي و آمرزش بخواه که او قطعا توبه پذير است.(۳)
در اين آيه سه دستور مهم به پيامبر اکرم (ص) و به همه مؤمنان مي دهد، که در حقيقت شکرانه اي است براي اين پيروزي بزرگ، که دستور به تسبيح، به معناي منزه شمردن خداوند از هرگونه عيب و نقص است. چون بعد از پیروزی نقایص و ناملایماتی پیدا می شود، آنها را به خدا نسبت ندهید، بلکه او را تسبیح کنید و حمد او را به جا آورید، که هر کمالی از اوست و استغفار نمایید تا خدا نقایص کارتان را که موجب همان ناملایمات شده از بین ببرد. اين فتح عظيم سبب شد كه افراد گمان نكنند خداوند يارانش را تنها مى گذارد (پاكى از اين نقص) و نيز بدانند كه خداوند بر انجام وعده هايش توانا است (موصوف بودن به اين كمال) و نيز بندگان به نقص خود در برابر عظمت او اعتراف كنند. به علاوه ممكن است به هنگام پيروزى واكنش هاى نامطلوبى در انسان پيدا شود و گرفتار غرور و خود برتربينى گردد، و يا در برابر دشمن دست به انتقام جوئى و تصفيه حساب شخصى زند، اين سه دستور به او تعليم مى دهد كه در لحظه حساس پيروزى به ياد صفات جلال و جمال خدا بيفتد، همه چيز را از او بداند، و در مقام استغفار برآيد تا هم غرور و غفلت او زايل گردد، و هم از انتقام جوئى بر كنار ماند. [3]که البته معناي استغفار در مثل رسول خدا (ص) که آمرزيده است درخواست ادامه ی مغفرت است و اين استغفار از ناحيه ی آن جناب تکميل شکر گزاري است.[4]