بسم الله الرحمن الرحیم
به نام خداوندی که رحمت عامّش شامل همه و رحمت خاصّش از آن مؤمنین است.
ق ۚ وَالْقُرْ‌آنِ الْمَجِيدِ ﴿١﴾ بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْكَافِرُ‌ونَ هَـٰذَا شَيْءٌ عَجِيبٌ ﴿٢﴾
قاف، سوگند به قرآن مجید (1) بلکه از این که هشدار دهندها ی از خودشان به سوی آنها آمد تعجب کردند و کافران گفتند: این چیز عجیبی است (2)
می فرماید: به قرآن مجید سوگند که ما تو را به عنوان نذیر (بیم دهنده) فرستادیم، لکن به تو ایمان نیاورده تعجب کردند که یک نفر از جنس خود آنان به عنوان بیم رسان از جانب خدا به سوی شان گسیل شود. احتمال دوم این است که، به قرآن مجید سوگند که آن قیامتی را که از آن انذارشان کردی، حق است، امّا به آن ایمان نیاورده بلکه می گویند: این مسأله ی معاد و بازگشت به سوی خدا امری عجیب است.
أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَ‌ابًا ۖ ذَٰلِكَ رَ‌جْعٌ بَعِيدٌ ﴿٣﴾ قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْ‌ضُ مِنْهُمْ ۖ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ ﴿٤﴾
آیا وقتی که مُردیم و خاک شدیم؟ این بازگشتی بعید است (3) قطعا ما می دانیم که زمین از اجسادشان چه چیز را میکاهد، و پیش ما کتابی است که محفوظ است (4)
مشرکین تعجب می کنند و می گویند: آیا وقتی که ما مُردیم و خاک شدیم، و ذات ما آن چنان باطل و نابود شد که دیگر اثری از آن به جای نماند دوباره زنده می شویم و برمیگردیم؟ سپس می گویند: این برگشتن، برگشتنی باور نکردنی است و عقل آن را نمی پذیرد، و زیر بار آن نمی رود. در پاسخ این کفار و منکرین معاد خدای تعالی می فرماید: کفار خیال کرده اند مُردن و خاک شدن و متلاشی شدن ذرات وجودشان، به طوری که هیچ یک از اجزاء آنان قابل تشخیص نباشد، سبب این می شود که ما نتوانیم آن اجزاء را جمع آوری کرده، دوباره برگردانیم، ولکن این، خیالی باطل است، برای این که ما می دانیم چه کسی از ایشان مُرده، و اجزاء بدنش که قبلا به صورت گوشت یا خون یا استخوان بود فعلا به چه صورتی درآمده، و کجا رفته؟ همه را میدانیم، و نزد ما کتابی است که حافظ همه چیز است، یعنی، هرچیزی در آن ثبت است و آن لوح محفوظ است که حوادث، آن را دچار دگرگونی و تحریف نمی کند، و تمامی آنچه بوده، و هست، و آنچه تا قیامت خواهد بود در آن کتاب محفوظ است.
بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَّرِ‌يجٍ ﴿٥﴾
بلکه حقیقت را وقتی برای شان آمد دروغ خواندند، پس آنها در وضعی سر در گم قرار دارند (5)
می فرماید: انکار کفار نسبت به قیامت، از روی جهل به مقام و قدرت پروردگار نیست، بلکه اینان به طور کلی منکر حقند، و چون فهمیده اند مسأله ی معاد حق است، آن را هم انکار می کنند. پس اینها از این جهت منکر حقند که با آن دشمناند، نه این که نسبت به حق جاهلاند، یا آن را درک نمی کنند، که این وضعیت آنها را سردرگم و گیج کرده. مانده اند معطل چه بگویند، گاهی تهمت دروغ به پیامبر(ص) می زنند، گاهی او را ساحر می خوانند، گاهی شاعر و مجنون و… در واقع این پراکنده گویی نشان می دهد که حق را دریافته اند، امّا بهانه جویی می کنند.
أَفَلَمْ يَنظُرُ‌وا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُ‌وجٍ ﴿٦﴾
آیا به آسمان بالای سرشان نظر نکرده اند؟ که آن را چگونه بنا کرده و زینتش داده ایم که هیچگونه خلل و شکافی در آن نیست (6)
آیه شریفه می فرماید: هر چیزی را انکار کنند این آسمان را نمی توانند انکار کنند، چون جلوی چشم شان و بالای سرشان است، آسمانی که با ستاره های درخشان زینت یافته، و دارای جمالی خیره کننده است و هیچ ترک و شکافی در آن نیست. بنابراین؛ صادق ترین شاهد بر قدرت قاهره، و احاطه علمی پروردگار بر تمامی خلایق است.
وَالْأَرْ‌ضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَ‌وَاسِيَ وَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ﴿٧﴾ تَبْصِرَ‌ةً وَذِكْرَ‌ىٰ لِكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ ﴿٨﴾
و زمین را گستردیم و درآن کوه های استوار افکندیم و در آن از هر نوع گیاهان خرّم رویاندیم (7) تا مایه بصیرت و یادآوری برای هر بنده توبه کاری باشد (8)
یعنی خدای تعالی طوری زمین را گسترده آفریده که با زندگی انسانها سازگار باشد، و تدابیر الهی های که درآن جریان دارد، بهترین دلیل است که می تواند عقل را برکمال قدرت و علم خالق آن راهنمایی کند. بنابراین؛ اگر آسمان را بنا کردیم، و زمین را گسترانیدیم، و اگر عجایبی از تدبیر در آن جاری ساختیم، همه برای این بود تا بصیرت انسان ها را به کار بیندازد و مایه ی تذکر آنها باشد، البته معلوم است تنها بصیرت و تذکر آن افرادی به کار می افتد، که زیاد به سوی خدا رجوع کنند.
وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَ‌كًا فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ ﴿٩﴾ وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِيدٌ ﴿١٠﴾ رِّ‌زْقًا لِّلْعِبَادِ ۖ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا ۚ كَذَٰلِكَ الْخُرُ‌وجُ ﴿١١﴾
و از آسمان آبی پر برکت نازل کردیم و به وسیله ی آن، باغ ها و حبوبات درو کردنی رویاندیم (9) و نخل های بلند با خوشه های برهم چیده (10) تا روزی بندگان باشد، و با آن سرزمین مرده را زنده کردیم، خروج نیز چنین است (11)
می فرماید: این باغها و این دانههای درو شده، و نخل های بلند بالا، با خوشه های روی هم چیده شده را رویاندیم، برای این که رزقی باشد برای بندگان، پس کسی که این نباتات را آفرید تا بندگان را روزی بدهد، با آن تدابیر وسیع و عجیبی که درآنها به کار برده، دارای علمی بی نهایت و قدرتی استکه، زنده کردن انسان ها بعداز مُردن هر چند اجزایشان متلاشی و جسم شان در زمینگم شده باشد، عاجزش نمیسازد. سپس با بیان نمونهایکه همان زنده کردن گیاهان بعد از مُردن آنهاست، اثبات می کند که پس چنین چیزی ممکن است، زیرا زنده کردن مردگان عیناً مثل زندهکردن گیاهان درزمین است، بعد از آن که مُرده بودند، و از رشد افتاده بودند. پس درآیات فوق دو برهان برای معاد آمده است، یکی از راه اثبات علم و قدرت خدا و دیگری از طریق زنده کردن گیاهان بعد از مُردنشان.
كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّ‌سِّ وَثَمُودُ ﴿١٢﴾ وَعَادٌ وَفِرْ‌عَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ ﴿١٣﴾ وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ ۚ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّ‌سُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ ﴿١٤﴾
پیش از اینان هم قوم نوح و اصحاب الرس و ثمود تکذیب کردند (12) و عاد و فرعون و برادران لوط (13) و اهل ایکه و قوم تبّع همگی فرستادگان را تکذیب نمودند و در نتیجه وعده ی من تحقق یافت (14)
این آیات تهدید و انذاری است برای کفار، به خاطر این که حق را بعد از این که در دسترس شان قرار گرفت، و آن را شناختند، از در لجاجت و عناد انکار کردند. اصحاب الرّس کسانی بودند که درخت صنوبر را می پرستیدند، اصحاب أیکة، همان قوم شعیب (ع) بودند، و قوم تُبَّع، تمدن درخشانی در سرزمین یمن داشتند و با حجاز همسایه بودند، و قوم ثمود پیامبرشان صالح(ع) بود، و قوم عاد هم پیامبرشان هود(ع) بود. درآخر اشاره می فرماید که: وعده و تهدید به هلاکت همیشگی است، ولی وقتی درباره ی قومی حتمی می شود که رسولان را تکذیب کنند، مانند اقوامی که نام برده شدند.
أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ ۚ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ ﴿١٥﴾
پس آیا در آفرینش نخستین درمانده شدیم؟ بلکه آنها باز درآفرینش جدید در شکاند (15)
می فرماید: مگر خلقت نخستین، ما را عاجز و ناتوان کرد که نتوانیم برای بار دوم خلق کنیم؟ نه، ما از خلق اول عاجز نشدیم، با این که خلقت اول، آفریدن از هیچ و بدون الگو است، پس چگونه خلقت دوم که اعاده ی همان خلق است ما را عاجز می کند؟ سپس میفرماید: اگر ما عالم را که آفریدیم از آسمان و زمینش گرفته تا همه موجودات درآن را، و سپس به بهترین نظامی تدبیرش نمودیم، با قدرت و علم خود کردیم، این قدرت و علم هنوز باقی است، و چیزی از آن کم نشده، بنابراین؛ ما می توانیم، خلقت دنیایی عالم را، به خلقتی دیگر (آخرتی) مبدل کنیم، پس دیگر در قدرت ما شک نکنید، ولی کفار در همین شک دارند و با داشتن شک نمی توانند به آخرت و خلقت جدید ایمان بیاورند.
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَ‌بُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِ‌يدِ ﴿١٦﴾
و همانا ما انسان را آفریدیم، و می دانیم که نفس او چه وسوسه ای به او می کند، و ما از رگ وریدش به او نزدیکتریم (16)
منظوراز خلقت انسان، وجود تدریجی او است،که همیشه تحول می پذیرد، و وضع جدیدی به خود می گیرد، زیرا همان طور که انسان، و هر مخلوق دیگری، در ابتدای به وجود آمدنش محتاج به پروردگار خویش است، در بقای خود نیز محتاج اوست. بنابراین؛آیه می فرماید: ما انسان را آفریدیم، و تا هستی او باقی است از خاطرات قلبیش و وسوسه های زود گذر که از فکر او می گذرد آگاهیم، که در اینجا منظور، وسوسه ای است که در امر معاد دارد. درواقع خدای تعالی می فرماید: ما می دانیم که در دل خود می گوید: چگونه انسان بعد از مردن و خاک شدن و متلاشی گشتن اجزا، و درهم و برهم شدن بدنش دوباره زنده می شود؟ ادامه آیه پاسخ همین سؤال است، می فرماید: ما به انسان از رگ وریدش که در تمامی اعضایش دویده، و در داخل هیکلش جا گرفته نزدیکتریم، آن وقت چگونه به او و به آنچه در دل او می گذرد آگاه نیستیم؟ (ورید به معنای رگی است که از قلب جدا شده در تمامی بدن منتشر می شود، و خون در آن جریان دارد.)
إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ ﴿١٧﴾
هنگامی که دو فرشته دریافت کننده (موکل)، دریافت می کنند که از راست و چپ نشسته اند (17)
می فرماید: به یادآر و این را متوجه باش که دو فرشته عمل انسان را می گیرند. یعنی، علاوه بر علمی که خدای سبحان بدون وساطت ملائکه و سایر واسطه ها دارد، از طریق نوشتن اعمال انسانها توسط ملائکه، به اعمال آنها علم دارد. و جمله ی (از راست و چپ نشسته اند) می خواهد موقعیتی را که ملائکه نسبت به انسان دارند تمثیل کند، دو طرف خیر و شرّ انسان را که حسنات و گناهان منسوب به آن دو جهت است، به راست و چپ محسوس انسان تشبیه کند، و گرنه فرشتگان موجوداتی مجردند که در جهت قرار نمی گیرند.
مَّا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَ‌قِيبٌ عَتِيدٌ ﴿١٨﴾
هیچ سخنی را به زبان نمی آورد مگر این که مراقبی آماده نزد اوست (18)
کلمه (رقیب) به معنای محافظ، و کلمه (عتید) به معنای فراهم کننده ی مقدماتاست، خلاصه یکی مقدمات را برای دیگری فراهم میکند تا او کارضبط و حفظ را انجام دهد. در آیه ی قبل سخن از ثبت تمامی اعمال انسان بود، و در اینجا به خصوص روی سخنان او تکیه میکند. و این به خاطر اهمیت و نقش مؤثری است که گفتار در زندگی انسان ها دارد.
وَجَاءَتْ سَكْرَ‌ةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ۖ ذَٰلِكَ مَا كُنتَ مِنْهُ تَحِيدُ ﴿١٩﴾
و سکرات مرگ به حق بیاید، این همان است که از آن میگریختی (19)
مراد به سکرات موت، حال جان کندن آدمی است، که مانند مستان مشغول به خودش است، نه می فهمد چه می گوید، و نه می فهمد اطرافیانش درباره اش چه می گویند. آیه شریفه با آوردن کلمه (حق) نشان می دهد که مسأله مرگ جزء قضاهای حتمی های است که خدای تعالی درعالم رانده، و از خود مرگ غرض و منظور دارد. و علت گریز از مرگ این است که خدای تعالی دنیا را به منظور آزمایش بندگان در نظرشان زینت داده، لذا طبعاً بنده از مرگ کراهت دارد، چون مرگ را قطع شدن لذایذ دنیوی و پیوندهای مادی می داند.
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ ۚ ذَٰلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ ﴿٢٠﴾ وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ ﴿٢١﴾
و درصور دمیده شود. این است روز وعده (20) و هرکسی همراه یک مأمور سوق دهنده و یک شاهد بیاید (21)
منظور از این نفخه ی صور، نفخه دوم است، که مردگان را به عالم قیامت منتقل می کند، همچنان که نفخه اول مردم را میمی راند، و به عالم برزخ می برد. و منظور از وعید، روز قیامت است که خدای تعالی تهدیدهایی را که در دنیا به مجرمین می نمود، عملی می سازد. سپس می فرماید: هر کسی در روز قیامت به محضر خدای تعالی حاضر می شود، در حالی که سوق دهندهای با اوست، که او را از پشت سر می راند، و شاهدی همراه دارد که به آنچه وی کرده گواهی می دهد.
لَّقَدْ كُنتَ فِي غَفْلَةٍ مِّنْ هَـٰذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُ‌كَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ ﴿٢٢﴾
واقعاً که از این در غفلت بودی، اینک از تو پرده ات را برداشتیم پس دیده ات امروز تیزبین است (22)
خدای سبحان، به همه ی انسان ها به خصوص منکران معاد خطاب می کند که، تو در دنیا از اینهایی که فعلاً مشاهده می کنی در غفلت بودی. یعنی، تو به خاطر اعتمادی که به اسباب ظاهری داشتی، خیال می کردی سببیت آن اسباب از خود آنهاست، و نمی دانستی هر چه دارند از خداست و خدا، روزی سببیت را از آنها خواهد گرفت، لذا تعلق و دل بستگی تو به این اسباب ظاهری، تو را از درک این حقایق غافل ساخته بود و پرده ای و حایلی بین تو و این حقایق افکنده بود، اینک ما آن پرده را از جلوی درک و چشمت کنار زده ایم، در نتیجه چشم دلت (بصیرتت) امروز، که روز قیامت است تیزبین و نافذ شده، آنچه را که در دنیا نمی دیدی، حالا می بینی. از این آیه معلوم می شود که، آنچه خداوند برای فردای قیامت انسان تهیه دیده، از همان روزی تهیه دیده که انسان در دنیا بوده، منتهی از چشم بصیرت او پنهان بوده است، زیرا از معنای “غفلت” می فهمیم که حتما چیزی در این میان بوده که از آن غافل بودیم، از سوی دیگر تعبیر به “غطاء” (پرده) کرده، و این تعبیر در جایی صحیح است که پشت پرده چیزی باشد، و پرده آن را پوشانده باشد. و از کلمه “حدید”، بدست می آید که چشم تیزبین در جایی به درد می خورد که بخواهد یک دیدنی بسیار دقیقی را ببیند، والّا احتیاج به چشم تیزبین نبود.