وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ ﴿٣٨﴾ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ‌هُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿٣٩﴾
و ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازی نیافریدیم (38) ما آنها را جز به حق نیافریدیم، ولی بیشتر آنها نمی دانند (39)
مضمون این دو آیه شریفه حجتی است برای اثبات معاد، چون اگر فرض کنیم ماورای این عالم، عالم دیگری نیست، بلکه خدای تعالی پیوسته موجوداتی خلق کند، و درآخر معدوم نموده، بازدست به خلقت موجوداتی دیگر بزند، باز همانها را معدوم کند، و… و همین طور تا ابد این عمل را تکرارکند، کارش بازیگری و عبث و بیهوده است، و کار بیهوده بر خدا محال است، پس عمل او هر چه باشد حق و هدفمند است. وقتی خلقت هدفمند باشد آن وقت باید قبول کنیم که در ماورای این عالم، عالم دیگری هست، باقی و دایمی، که تمامی موجودات به آنجا منتقل می شوند، و آنچه که در این دنیای فانی ناپایدار هست، مقدمه است برای انتقال به آن عالم و آن عالم عبارت است از همان زندگی آخرت.[1]
إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقَاتُهُمْ أَجْمَعِينَ ﴿٤٠﴾ يَوْمَ لَا يُغْنِي مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنصَرُ‌ونَ ﴿٤١﴾ إِلَّا مَن رَّ‌حِمَ اللَّـهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّ‌حِيمُ ﴿٤٢﴾
به یقین، روز جدایی وعده گاه همه ی آنهاست (40) روزی که نه هیچ دوستی از دوست خود مشکلی را دفع می کند و نه آنها یاری می شوند (41) مگر کسی که خدا به او رحم کند، که او شکست ناپذیر مهربان است (42)
این آیات شریفه روز قیامت را توصیف می کند، و اگر قیامت را «روز جدایی» خوانده، برای این است که خدای تعالی در آن روز بین حق و باطل را جدایی می افکند، و متّقی را از مجرم جدا می کند. از ویژگیهای آن روز این است که، نه کسی می تواند به تنهایی مشکلات خود را رفع کند، و نه میتواند به کمک و همکاری دیگران بر مسائل و مشکلاتش غلبه کند، چون این گونه کمکها همه در دنیا، مؤثر واقع می شوند، و اسباب پیشرفت کار به شمار می آیند، روز قیامت روزی است که تمامی سبب های دنیوی از کار می افتد. همچنان که می فرماید: [دست شان از تمامی اسباب بریده می شود. (بقره/166)] سپس می فرماید: از بین همه ی مردم که گفتیم یاری نمی شوند، تنها کسانی استثنا شده اند، که مورد ترحم خدا واقع شده باشند، پس میتوان گفت: این آیه شریفه یکی از دلایل شفاعت در قیامت است. چون خدای تعالی غالبی است که هرگز مغلوب نمی شود، یعنی احدی نمی تواند مانع عذاب و نفوذ اراده اش شود، اما درعین قدرتمندی، رحمتش هم جریان دارد و هرکسی را که بخواهد ترحمش کند، و خیرش برساند، مورد رحمت خود قرار می دهد.[2]
إِنَّ شَجَرَ‌تَ ﴿٤٣﴾ طَعَامُ الْأَثِيمِ ﴿٤٤﴾ كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ ﴿٤٥﴾ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ ﴿٤٦﴾
قطعا درخت زقوم (43) غذای گناهکاران است (44) مانند مس گداخته است که در شکمها می جوشد (45) مانند جوشیدن آب جوشان (45)
زقوم نام گیاهی تلخ بدبو و بدطعم است که غذای «اثیم» است. و اثیم کسی است که در اثر تکرار یک گناه و یاگناهان بسیار روحیه ای عصیانگر وگناه دوست پیدا کرده است. آیه می فرماید: درخت زقوم سه ویژگی دارد، اول این که طعام گناه دوستان است، دوم این که چون سرب و یا مس مذاب است، و سوم این که در درون شکمها چون آب جوش غل می زند.[3]
خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَىٰ سَوَاءِ الْجَحِيمِ ﴿٤٧﴾ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَ‌أْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِيمِ ﴿٤٨﴾ ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِ‌يمُ ﴿٤٩﴾ إِنَّ هَـٰذَا مَا كُنتُم بِهِ تَمْتَرُ‌ونَ ﴿٥٠﴾
او را بگیرید و به میان جهنم بکشانید (47) سپس روی سرش از عذاب آب جوشان بریزید (48) بچش که تو همان نیرومند گرامی هستی (49) البته این همان است که به آن شک می کردی (50)
می فرماید: ما به ملائکه ی موکل آتش می گوییم: این گنه پیشه را بگیرید، و به زور به سوی وسط دوزخ بکشید، تا آتش از همهی جهات بر او احاطه یابد، سپس از بالای سرش آن مایع مذاب جوشانی که وسیله ی عذاب او است بر سرش بریزید. در حالی که آن گنهکار عذابهای پی در پی را می چشد، با استهزا (ریشخند) به او گفته می شود که ای عزیز کریم! عذابها را بچش، با این که در نهایت ذلت و پستی و ملامت است، و به این وسیله عذاب روحی نیز به عذابهای جسمانی اضافه می شود. چون این گونه افراد در دنیا برای خود عزت وکرامتی قایل هستند، پس به هرگناه و جنایتی دست می زنند، لذا؛ در آخرت عزت آنها مورد تمسخر قرار میگیرد. ملائکه ادامه می دهند: این عذاب همان است که در دنیا نسبت به آن تردید داشتید، ولی امروز آن را با تمام وجود خود لمس می کنید. و به همین جهت از تحمل عذاب، تعبیر به چشیدن کرد.[4]
إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقَامٍ أَمِينٍ ﴿٥١﴾ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ ﴿٥٢﴾ يَلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَ‌قٍ مُّتَقَابِلِينَ ﴿٥٣﴾
بی گمان، پرهیزکاران در جایگاه امنی هستند (51) در باغها و چشمه سارانی (52) حریر نازک و حریر ضخیم می پوشند، رو به روی هم می نشینند (53)
در مقابل آنها متقین در روز قیامت در مقام امن هستند، امن از هر مکروه و ناملایماتی مانند ترس و غم و…آنها در بهشتها در مجاورت چشمه ها قرار دارند. و اگر بهشت را جمع آورده، یا برای این است که بهشت ها دارای انواعی هستند، و یا برای این بوده که برای هر فرد از متقین به تنهایی یک بهشت و یا چند بهشت است. آنها لباسهایی از حریر نازک و ضخیم می پوشند، و چون نزد اهل بهشت هیچ ناملایمی نیست، رو به روی همند تا با هم انس داشته باشند.[5]
كَذَٰلِكَ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِينٍ ﴿٥٤﴾
این چنین اند؛ و آنها را با حورالعین تزویج می کنیم (54)
مراد به تزویج اهل بهشت با حوریان این است که قرین حوریان هستند، چون این تزویج به معنای ازدواج اصطلاحی نیست، بلکه زوج به معنای قرین است. و اما کلمه ی «حور»، جمع «حوراء» است و «أحور» به معنای کسی است که سیاهی چشمش کاملا سیاه و سفیدی اش کاملا شفاف و سفید و درخشنده است، و این نهایت زیبایی چشمان است. واژه ی «عین»، جمع «أعیَن و عَیناء» به معنای درشت چشم است، و به زن یا مردی که دارای چشمان درشت و جذاب باشد، اطلاق می شود. این که قرآن به ویژه روی زیبایی چشم آنها تکیه کرده، به این خاطر است که زیبایی انسان، بیش از هر چیز در چشمان اوست و این تعبیر، سمبلی برای زیبایی تمام جسم و جان است. همچنین باید توجه داشت واژه «حور» و «عین»، هم بر مذکر و هم بر مؤنث هر دو اطلاق می گردد. از این رو مفهوم گسترده ای دارد که همهی همسران بهشتی را شامل می شود؛ همسران زن برای مردان با ایمان و همسران مرد برای زنان مؤمن.[6]
يَدْعُونَ فِيهَا بِكُلِّ فَاكِهَةٍ آمِنِينَ ﴿٥٥﴾ لَا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَىٰ وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ ﴿٥٦﴾
درآنجا هر میوه ای را آسوده خاطر می طلبند (55) در آنجا مرگ را نخواهند چشید، جز همان مرگ نخستین را، و آنها را از عذاب دوزخ نگه میدارد (56)
یعنی تمام اقسام میوه ها را می طلبند، و می خورند، در حالی که از ضرر آنها ایمنند. در بهشت سوای مرگ اول که در دنیا چشیدند دیگر مرگی را نخواهند چشید، و خدا آنها را از عذاب دوزخ حفظ می کند. در این آیه ی شریفه بعد از آن که مردن را از بهشتیان نفی کرد، و به عبارتی دیگر فرمود: که بهشتیان به وسیله ی مرگ از آن عالم به عالمی دیگر (قیامت) منتقل نمی شوند (یعنی، مرگ برزخی ندارند)، اینک درآخرآیه می فرماید: از حالت تنعم و سعادت در بهشت، به حالت شقاوت و عذاب در جهنم منتقل نمی گردند.[7]
فَضْلًا مِّن رَّ‌بِّكَ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿٥٧﴾
این تفضلی است از جانب پروردگار تو، این همان کامیابی بزرگ است (57)
یعنی، آن کرامت و نعمت که گفته شد فضلی است از ناحیه ی خدا، نه این که بندگان خدا از او چنین چیزی را طلبکار باشند، و آن چنان مستحق آن باشند که خدا برخود لازم و واجب بداند که آن بهشت را به عنوان پاداش به ایشان بدهد، برای این که خدا مالک است، و هیچ چیزی و هیچ موجودی از خدا مالک حقی نیست، تا خدا را محکوم به دادن آن حق کند، بلکه داستان نعمت بهشت تنها وعده ایست که خدا به بندگان صالحش داده، و این خود اوست که فرموده خدا خلف وعده نمی کند. و اگر بهشت را پیروزی و ظفری عظیم خوانده، بدین جهت است که آخرین سعادتی است که آدمی بدان نایل می شود.[8]
فَإِنَّمَا يَسَّرْ‌نَاهُ بِلِسَانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُ‌ونَ ﴿٥٨﴾
پس جز این نیست که این قرآن را به زبان توآسان کردیم، باشدکه پند گیرند (58)
در حقیقت این آیه خلاصه و نتیجه گیری از همه ی مطالب گذشته ی از اول سوره تا اینجا می باشد. می فرماید: ما فهم قرآن را با زبان و بیان خود تو که زبانی عربی است آسان کردیم، تا شاید آنها متذکر شوند و به حقیقت دست یابند و ایمان آورند.[9]
فَارْ‌تَقِبْ إِنَّهُم مُّرْ‌تَقِبُونَ ﴿٥٩﴾
پس منتظر باش که آنها نیز منتظرند (59)
می فرماید: ما قرآن را همه فهم و وسیله ی تذکر قرار دادیم، به این امیدکه مردم متذکر شوند، ولی متذکر نشدند، بلکه همچنان در شک خود سرگرم بازیند، و منتظر عذابی هستند که برای تکذیب کنندگان مفرّی از آن نیست، پس منتظر عذاب باش، همچنان که خود آنان منتظرش هستند، و این که آنان را منتظر خوانده، از باب استهزای به ایشان است. مفهوم آیه تهدیدی برای افراد لجوج است نه این که حضرت دست از تبلیغ بکشند و به انتظار قناعت کنند.[10]
[1] – الميزان، ج 18، ص 235
[2] – الميزان، ج 18، ص 237 -235
[3] – همان، ص 238 – 237
[4] – الميزان، ج 18، ص 239 – 238
[5] – المیزان، ج 18، ص 240 – 239
[6] – پیام قرآن، ج6، ص 259
[7] – الميزان،ج 18، ص 242 – 241
[8] – الميزان، ج 18، ص 243 – 242
[10] – الميزان، ج 18، ص 244 – 243