بسم الله الرحمن الرحیم
به نام خداوندى که رحمت عامّش شامل همه و رحمت خاصّش از آن مؤمنین است.
إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّـهِ وَالْفَتْحُ ﴿١﴾
هنگامی که یاری خدا و پیروزی فرا برسد. (١)
بدون شک منظور از فتح در اینجا، فتح مکه است که چنین بازتاب گسترده اى داشت، و به راستى فتح مکه، فصل نوینى در تاریخ اسلام گشود، چرا که مرکز اصلى شرک متلاشى شد، بتها از میان رفت، امید بتپرستان به یاس و نومیدى مبدل گشت، و موانعى که بر سر راه ایمان مردم به اسلام وجود داشت، برچیده شد. به همین دلیل فتح مکه را باید مرحله تثبیت اسلام، و استقرار آن در جزیره العرب، و سپس در جهان دانست، و لذا بعد از فتح مکه دیگر هیچ مقاومتى از ناحیه مشرکان دیده نشد، و مردم از تمام نقاط جزیره براى پذیرش اسلام خدمت پیامبر (ص) مى آمدند.[۱]
وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّـهِ أَفْوَاجًا ﴿٢﴾
و مردم را ببینی که گروه گروه داخل در دین خدا میشوند. (٢)
در این سوره نخست از نصرت الهى، و سپس فتح و پیروزى، و بعد نفوذ و گسترش اسلام، و ورود مردم دسته دسته در دین خدا سخن به میان آمده، و این هر سه علت و معلول یکدیگرند، یعنی تا نصرت و یاری الهی نباشد فتح و پیروزی نیست و تا فتح و پیروزی نباشد و موانع از سر راه برداشته نشود، مردم گروه گروه مسلمان نمیشوند. و از سوى دیگر نصرت الهى و پیروزى همه براى این است که هدف نهائى یعنى ورود مردم در دین خدا و هدایت همگانى صورت گیرد. [۲]
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا ﴿٣﴾
پس به ستایش پروردگارت تسبیح گوی و آمرزش بخواه که او قطعا توبه پذیر است.(۳)
در این آیه سه دستور مهم به پیامبر اکرم (ص) و به همه مؤمنان میدهد، که در حقیقت شکرانها ی است برای این پیروزی بزرگ، که دستور به تسبیح، به معنای منزه شمردن خداوند از هرگونه عیب و نقص است. چون بعد از پیروزی نقایص و ناملایماتی پیدا میشود، آنها را به خدا نسبت ندهید، بلکه او را تسبیح کنید و حمد او را به جا آورید، که هر کمالی از اوست و استغفار نمایید تا خدا نقایص کارتان را که موجب همان ناملایمات شده از بین ببرد. این فتح عظیم سبب شد که افراد گمان نکنند خداوند یارانش را تنها مىگذارد (پاکى از این نقص) و نیز بدانند که خداوند بر انجام وعده هایش توانا است (موصوف بودن به این کمال) و نیز بندگان به نقص خود در برابر عظمت او اعتراف کنند. به علاوه ممکن است به هنگام پیروزى واکنشهاى نامطلوبى در انسان پیدا شود و گرفتار غرور و خود برتربینى گردد ، و یا در برابر دشمن دست به انتقامجوئى و تصفیه حساب شخصى زند ، این سه دستور به او تعلیم مىدهد که در لحظه حساس پیروزى به یاد صفات جلال و جمال خدا بیفتد، همه چیز را از او بداند، و در مقام استغفار برآید تا هم غرور و غفلت او زایل گردد، و هم از انتقامجوئى بر کنار ماند. [۳]که البته معنای استغفار در مثل رسول خدا (ص) که آمرزیده است درخواست ادامهی مغفرت است و این استغفار از ناحیه ی آن جناب تکمیل شکر گزاری است.[۴]